Capítulo primero. Que trata de la condición y ejercicio del famoso hidalgo don Quijote de la Mancha

Rozdział pierwszy. Opisujący sytuację i zachowanie sławnego szlachcica, Don Kichota z La Manchy.

En un lugar de la Mancha, de cuyo nombre no quiero acordarme, no ha mucho tiempo que vivía un hidalgo de los de lanza en astillero, adarga antigua, rocín flaco y galgo corredor.

W pewnej okolicy w La Manchy, której nazwy nie chcę sobie przypominać, mieszkał niedawno szlachcic, uzbrojony w włócznię i starożytną tarczę, dosiadający chudego konia i psa myśliwskiego.

Una olla de algo más vaca que carnero, salpicón las más noches, duelos y quebrantos los sábados, lantejas los viernes, algún palomino de añadidura los domingos, consumían las tres partes de su hacienda.

Jedzenie składające się głównie z wołowiny i baraniny, z dodatkiem smażonego mięsa przez większość wieczorów, walki i kłótnie w soboty, lentyle w piątki oraz dodatkowe potrawy z gołębiami w niedziele – to wszystko pochłaniało trzy czwarte jego fortuny.

El resto della concluían sayo de velarte, calzas de velludo para las fiestas, con sus pantuflos de lo mesmo, y los días de entresemana se honraba con su vellorí de lo más fino.

Resztę pieniędzy wydawał na wysokiej jakości ubrania, wełniane getry na święta i skórzane buty, a w dni powszednie zadowalał się najlepszą jakością wełny.

Tenía en su casa una ama que pasaba de los cuarenta, y una sobrina que no llegaba a los veinte, y un mozo de campo y plaza, que así ensillaba el rocín como tomaba la podadera.

W jego domu mieszkała kobieta po czterdziestce, wnuczka nieco poniżej dwudziestki oraz sługa, który dosiadał konia i zajmował się ogrodnictwem.

Frisaba la edad de nuestro hidalgo con los cincuenta años; era de complexión recia, seco de carnes, enjuto de rostro, gran madrugador y amigo de la caza.

Nasz szlachcic miał około pięćdziesięciu lat, był otyły, miał suchą skórę i wyglądał schudłym. Był wcześniejszym wstającym i miłośnikiem polowań.

Quieren decir que tenía el sobrenombre de Quijada, o Quesada, que en esto hay alguna diferencia en los autores que deste caso escriben; aunque, por conjeturas verosímiles, se deja entender que se llamaba Quejana.

Podobno nosił przezwisko Quijada lub Quesada, co do czego autorzy piszący o tym przypadku mają różne opinie, choć na podstawie wiarygodnych przypuszczeń można stwierdzić, że nazywał się Quejana.

Pero esto importa poco a nuestro cuento; basta que en la narración dél no se salga un punto de la verdad.

Jednak to nie ma wielkiego znaczenia dla naszej historii; wystarczy, że opowieść jest wierna prawdzie.

Es, pues, de saber que este sobredicho hidalgo, los ratos que estaba ocioso, que eran los más del año, se daba a leer libros de caballerías, con tanta afición y gusto, que olvidó casi de todo punto el ejercicio de la caza, y aun la administración de su hacienda.

Należy zatem wiedzieć, że ów szlachcic, gdy miał wolny czas – a było to przez większość roku – poświęcał się czytaniu książek o rycerzach, z tak wielkim upodobaniem i zainteresowaniem, że niemal całkowicie zapomniał o polowaniu i zarządzaniu swoją fortuną.

Y llegó a tanto su curiosidad y desatino en esto, que vendió muchas hanegas de tierra de sembradura para comprar libros de caballerías en que leer, y así, llevó a su casa todos cuantos pudo haber dellos;

Jego ciekawość i nierozważność posunęły się tak daleko, że sprzedał wiele hektarów ziemi uprawnej, by kupić książki o rycerzach do czytania, i w ten sposób zgromadził ich całą kolekcję w swoim domu.

y de todos, ningunos le parecían tan bien como los que compuso el famoso Feliciano de Silva, porque la claridad de su prosa y aquellas entricadas razones suyas le parecían de perlas, y más cuando llegaba a leer aquellos requiebros y cartas de desafíos, donde en muchas partes hallaba escrito:

Spośród nich żadna nie wydawała mu się tak dobra jak te napisane przez sławnego Feliciano de Silvę, ponieważ jasność jego prozy i te przemyślane argumenty wydawały mu się perełkami, zwłaszcza gdy czytał te miłosne listy i wyzwania, w których często można było przeczytać:

La razón de la sinrazón que a mi razón se hace, de tal manera mi razón enflaquece, que con razón me quejo de la vuestra fermosura.

Powód nierozumu, który staje się moim rozumem, sprawia, że mój rozum słabnie, i słusznie narzekam na waszą doskonałość.

Y también cuando leía:

A także, gdy czytał:

...los altos cielos que de vuestra divinidad divinamente con las estrellas os fortifican, y os hacen merecedora del merecimiento que merece la vuestra grandeza.

...wysokie niebo, które bosko wzmacnia waszą boskość gwiazdami, i czyni was godnymi tego uznania, na które zasługuje wasza wielkość.

Con estas razones perdía el pobre caballero el juicio, y desvelábase por entenderlas y desentrañarles el sentido, que no se lo sacara ni las entendiera el mesmo Aristóteles, si resucitara para sólo ello.

Te rozważania przyprawiały biednego rycerza o bóle głowy, a on sam nie potrafił ich zrozumieć ani odkryć sensu, nawet gdyby sam Arystoteles został wskrzeszony tylko po to, by to zrobić.

No estaba muy bien con las heridas que don Belianís daba y recebía, porque se imaginaba que, por grandes maestros que le hubiesen curado, no dejaría de tener el rostro y todo el cuerpo lleno de cicatrices y señales.

Nie radził sobie najlepiej z ranami, jakie zadawał i otrzymywał Don Belianis, ponieważ wyobrażał sobie, że nawet najlepsi lekarze nie byliby w stanie usunąć blizn i śladów z jego twarzy i ciała.

Pero, con todo, alababa en su autor aquel acabar su libro con la promesa de aquella inacabable aventura, y muchas veces le vino deseo de tomar la pluma y dalle fin al pie de la letra, como allí se promete;

Mimo wszystko chwalił autora za to, że kończył książkę obietnicą tej niekończącej się przygody, i często pragnął wziąć pióro i zakończyć ją dosłownie, tak jak to zostało obiecane.

y sin duda alguna lo hiciera, y aun saliera con ello, si otros mayores y continuos pensamientos no se lo estorbaran.

Niewątpliwie zrobiłby to i nawet by to opublikował, gdyby nie przeszkadzały mu w tym ważniejsze i bardziej naglące sprawy.

Tuvo muchas veces competencia con el cura de su lugar —que era hombre docto, graduado en Sigüenza—, sobre cuál había sido mejor caballero: Palmerín de Ingalaterra o Amadís de Gaula;

Wielokrotnie spierał się z księdzem ze swojej wioski — który był uczonym, absolwentem uniwersytetu w Sigüenza — o to, który z rycerzy był lepszy: Palmerín z Anglii czy Amadís z Galii.

mas maese Nicolás, barbero del mesmo pueblo, decía que ninguno llegaba al Caballero del Febo, y que si alguno se le podía comparar, era don Galaor, hermano de Amadís de Gaula, porque tenía muy acomodada condición para todo; que no era caballero melindroso, ni tan llorón como su hermano, y que en lo de la valentía no le iba en zaga.

Ale Mistrz Nicolás, fryzjer z tej samej wioski, twierdził, że żaden z nich nie dorównywał Rycerzowi Febra, a jeśli ktoś mógł się z nim równać, to był to Don Galaor, brat Amadísa z Galii, ponieważ ten miał wszystko pod kontrolą; nie był kapryśnym rycerzem ani tak płaczącym jak jego brat, a pod względem odwagi nie ustępował mu.

En resolución, él se enfrascó tanto en su letura, que se le pasaban las noches leyendo de claro en claro, y los días de turbio en turbio; y así, del poco dormir y del mucho leer, se le secó el celebro, de manera que vino a perder el juicio.

Podsumowując, był tak pochłonięty lekturą, że spędzał noce na czytaniu i dni na myśleniu; i tak z powodu braku snu i nadmiernego czytania stracił rozum i zwariował.

Llenósele la fantasía de todo aquello que leía en los libros, así de encantamentos como de pendencias, batallas, desafíos, heridas, requiebros, amores, tormentas y disparates imposibles;

Jego wyobraźnia wypełniła się wszystkim, co czytał w książkach, zarówno o czarach, jak i waśniach, bitwach, pojedynkach, ranach, podstępach, miłościach, burzach i niemożliwych szaleństwach;

y asentósele de tal modo en la imaginación que era verdad toda aquella máquina de aquellas sonadas soñadas invenciones que leía, que para él no había otra historia más cierta en el mundo.

i tak mocno to utrwaliło się w jego wyobraźni, że cała ta machina sławnej, marzycielskiej fikcji, którą czytał, wydawała mu się jedyną prawdziwą historią na świecie.

Decía él que el Cid Ruy Díaz había sido muy buen caballero, pero que no tenía que ver con el Caballero de la Ardiente Espada, que de sólo un revés había partido por medio dos fieros y descomunales gigantes.

Twierdził, że Cid Ruy Díaz był bardzo dobrym rycerzem, ale nie miał nic wspólnego z Rycerzem Płonącego Miecza, który po jednej porażce zabił dwóch okrutnych i ogromnych gigantów.

Mejor estaba con Bernardo del Carpio, porque en Roncesvalles había muerto a Roldán el encantado, valiéndose de la industria de Hércules, cuando ahogó a Anteo, el hijo de la Tierra, entre los brazos.

Lepiej był z Bernardo del Carpio, ponieważ w Roncesvalles zabił Roldána, używając sztuczki Herkulesa, gdy udusił Anteo, syna Ziemi, w ramionach.

Decía mucho bien del gigante Morgante, porque, con ser de aquella generación gigantea, que todos son soberbios y descomedidos, él solo era afable y bien criado.

Dużo dobrego mówił o gigancie Morgante, ponieważ choć należał do tej generacji gigantów, którzy są dumni i bezczelni, on sam był miły i dobrze wychowany.

Pero, sobre todos, estaba bien con Reinaldos de Montalbán, y más cuando le veía salir de su castillo y robar cuantos topaba, y cuando en allende robó aquel ídolo de Mahoma que era todo de oro, según dice su historia.

Ale przede wszystkim podobał mu się Reinaldos de Montalban, zwłaszcza gdy widział, jak wychodzi ze swojego zamku i kradnie wszystko, co napotyka, a kiedy indziej kradł ten idol Mahometa, który był w całości ze złota, jak mówi jego historia.

Diera él, por dar una mano de coces al traidor de Galalón, al ama que tenía, y aun a su sobrina de añadidura.

Dałby rękę do walki z Galaónem, zdrajcą, swojej kochance, a nawet swojej siostrzenicy.

En efeto, rematado ya su juicio, vino a dar en el más estraño pensamiento que jamás dio loco en el mundo;

Podsumowując, po utracie rozumu zaczął myśleć w najdziwniejszy sposób, jaki kiedykolwiek przyszedł do głowy szaleńcowi.

y fue que le pareció convenible y necesario, así para el aumento de su honra como para el servicio de su república, hacerse caballero andante, y irse por todo el mundo con sus armas y caballo a buscar las aventuras y a ejercitarse en todo aquello que él había leído que los caballeros andantes se ejercitaban,

Uważał, że właściwe i konieczne jest, zarówno dla zwiększenia jego honoru, jak i dla służby jego republice, by zostać wędrownym rycerzem i wyruszać na cały świat ze swoją bronią i koniem, aby szukać przygód i ćwiczyć się we wszystkim, co czytał o wędrownikach.

deshaciendo todo género de agravio, y poniéndose en ocasiones y peligros donde, acabándolos, cobrase eterno nombre y fama.

Pokonując wszelkie krzywdy i narażając się na niebezpieczeństwa, gdzie po ich przezwyciężeniu zyskałby wieczną sławę i uznanie.

Imaginábase el pobre ya coronado por el valor de su brazo, por lo menos, del imperio de Trapisonda; y así, con estos tan agradables pensamientos, llevado del estraño gusto que en ellos sentía, se dio priesa a poner en efeto lo que deseaba.

Biedak wyobrażał sobie, że zostanie ukoronowany przez odwagę swojej ręki, przynajmniej w imperium Trapezuntu; i tak, prowadzony przez te przyjemne myśli i dziwną przyjemność, jaką sprawiały mu te myśli, postanowił zrealizować swoje pragnienia.

Y lo primero que hizo fue limpiar unas armas que habían sido de sus bisabuelos, que, tomadas de orín y llenas de moho, luengos siglos había que estaban puestas y olvidadas en un rincón.

A pierwsze, co zrobił, to wyczyścił broń, która należała do jego pradziadków, która po długich latach została zagrzybiona i zapomniana w kącie.

Limpiólas y aderezólas lo mejor que pudo, pero vio que tenían una gran falta, y era que no tenían celada de encaje, sino morrión simple; mas a esto suplió su industria, porque de cartones hizo un modo de media celada, que, encajada con el morrión, hacían una apariencia de celada entera.

Oczyścił i naprawił ją najlepiej, jak mógł, ale zauważył, że brakowała jej hełmu z siatki, tylko prostej czapki; ale jego pomysłowość to naprawiła, ponieważ z kartonów zrobił rodzaj półhełmu, który w połączeniu z czapką tworzył wrażenie całego hełmu.

Es verdad que para probar si era fuerte y podía estar al riesgo de una cuchillada, sacó su espada y le dio dos golpes, y con el primero y en un punto deshizo lo que había hecho en una semana;

Jest prawda, że chcąc sprawdzić, czy jest silny i może narażać się na cios nożem, wyciągnął swój miecz i zadał dwa ciosy, a pierwszy cios w jednym miejscu zniwelował to, co zrobił w ciągu tygodnia;

y no dejó de parecerle mal la facilidad con que la había hecho pedazos, y, por asegurarse deste peligro, la tornó a hacer de nuevo, poniéndole unas barras de hierro por de dentro, de tal manera que él quedó satisfecho de su fortaleza; y, sin querer hacer nueva experiencia della, la diputó y tuvo por celada finísima de encaje.

i nie przestawał uważać za złą łatwość, z jaką go rozbił na kawałki, i by uniknąć tego niebezpieczeństwa, zrobił go jeszcze raz, wkładając do środka kilka prętów żelaznych, tak że był zadowolony ze swojej siły; i nie chcąc robić nowego doświadczenia, przyjął go i uznał za najlepszą hełm z siatki.

Fue luego a ver su rocín, y, aunque tenía más cuartos que un real y más tachas que el caballo de Gonela, que tantum pellis et ossa fuit, le pareció que ni el Bucéfalo de Alejandro ni Babieca el del Cid con él se igualaban.

Potem poszedł zobaczyć swego konia, i chociaż miał więcej wad niż zalet i więcej skaz niż koń Gonela, który był tylko skórą i kośćmi, wydawało mu się, że nie dorównywał mu ani Bucefał Aleksandra, ani Babieca Cida.

Cuatro días se le pasaron en imaginar qué nombre le pondría; porque, según se decía él a sí mesmo, no era razón que caballo de caballero tan famoso, y tan bueno él por sí, estuviese sin nombre conocido; y ansí, procuraba acomodársele de manera que declarase quién había sido, antes que fuese de caballero andante, y lo que era entonces;

Cztery dni spędził na zastanawianiu się, jaką nazwę mu nadać; bo, jak sobie mówił, nie było właściwe, by słynny rycerz i tak dobry sam w sobie nie miał znanego imienia; i tak starał się dobrać mu imię, które oznaczałoby, kim był, zanim został wędrownym rycerzem, i kim był wtedy.

pues estaba muy puesto en razón que, mudando su señor estado, mudase él también el nombre, y le cobrase famoso y de estruendo, como convenía a la nueva orden y al nuevo ejercicio que ya profesaba.

Bo przecież rozumiał, że zmieniając swój dawny stan, musi też zmienić imię, i nadać sobie sławne i głośne imię, jak to odpowiadało nowemu porządkowi i nowemu rzemiosłu, które wykonywał.

Y así, después de muchos nombres que formó, borró y quitó, añadió, deshizo y tornó a hacer en su memoria e imaginación, al fin le vino a llamar Rocinante: nombre, a su parecer, alto, sonoro y significativo de lo que había sido cuando fue rocín, antes de lo que ahora era, que era antes y primero de todos los rocines del mundo.

I tak, po wielu nazwach, które wymyślił, wymazał i usunął, dodał, zerwał i ponownie stworzył w swojej pamięci i wyobraźni, w końcu nazwał go Rocinante: imię, jego zdaniem, wzniosłe, dźwięczne i znaczące dla tego, kim był, gdy był koniem do jazdy konnej, zanim stał się rycerzem wędrownym, który był pierwszym i najlepszym koniem do jazdy konnej na świecie.

Puesto nombre, y tan a su gusto, a su caballo, quiso ponérsele a sí mismo, y en este pensamiento duró otros ocho días, y al cabo se vino a llamar don Quijote;

Po nadaniu nazwy swojemu koniowi, tak jak mu się podobało, chciał nadać imię sobie, i w tej myśli trwał przez kolejnych osiem dni, po czym nazwał się Don Kichotem.

de donde —como queda dicho— tomaron ocasión los autores desta tan verdadera historia que, sin duda, se debía de llamar Quijada, y no Quesada, como otros quisieron decir.

Stąd — jak już wspomniano — autorzy tej tak prawdziwej historii wzięli okazję, by ją nazwać Quijada, a nie Quesada, jak inni chcieli powiedzieć.

Pero, acordándose que el valeroso Amadís no sólo se había contentado con llamarse Amadís a secas, sino que añadió el nombre de su reino y patria, por Hepila famosa, y se llamó Amadís de Gaula, así quiso, como buen caballero, añadir al suyo el nombre de la suya y llamarse don Quijote de la Mancha, con que, a su parecer, declaraba muy al vivo su linaje y patria, y la honraba con tomar el sobrenombre della.

Ale, pamiętając, że dzielny Amadis nie tylko zadowolił się nazywaniem się po prostu Amadisem, ale dodał nazwę swojego królestwa i ojczyzny, słynnej Hepili, i nazywał się Amadisem z Galii, tak też chciał, jako dobry rycerz, dodać do swojego nazwiska nazwę swojej ojczyzny i nazywać się Don Kichotem z La Manchy, co, jak mu się wydawało, bardzo wyraźnie świadczyło o jego pochodzeniu i ojczyźnie, a także przyniosło im zaszczyt, przyjmując ich przydomek.

Limpias, pues, sus armas, hecho del morrión celada, puesto nombre a su rocín y confirmándose a sí mismo, se dio a entender que no le faltaba otra cosa sino buscar una dama de quien enamorarse; porque el caballero andante sin amores era árbol sin hojas y sin fruto y cuerpo sin alma. Decíase él a sí:

Oczyściwszy więc swoje zbroje, założywszy hełm z siatki i nadawszy imię swojemu koniowi, a także potwierdzając samego siebie, zdał sobie sprawę, że brakuje mu tylko jednej rzeczy, a mianowicie szukania damy, w której się zakochałby; bo wędrowny rycerz bez miłości był drzewem bez liści i owoców oraz ciałem bez duszy. Powiedział sobie:

— Si yo, por malos de mis pecados, o por mi buena suerte, me encuentro por ahí con algún gigante, como de ordinario les acontece a los caballeros andantes, y le derribo de un encuentro, o le parto por mitad del cuerpo, o, finalmente, le venzo y le rindo,

— Jeśli ja, z powodu moich grzechów lub dzięki mojemu szczęściu, spotkam gdzieś olbrzyma, jak to często się zdarza wędrownym rycerzom, i obalę go w pojedynku, albo rozetną go na pół, albo wreszcie go pokonam i poddam mu się,

¿no será bien tener a quien enviarle presentado y que entre y se hinque de rodillas ante mi dulce señora, y diga con voz humilde y rendido:

czy nie byłoby dobrze, gdybym miał kogoś, komu mógłbym go przedstawić, a kto wszedłby i ukląkł przed moją słodką panią i powiedział z pokorą i poddaniem:

"Yo, señora, soy el gigante Caraculiambro, señor de la ínsula Malindrania, a quien venció en singular batalla el jamás como se debe alabado caballero don Quijote de la Mancha, el cual me mandó que me presentase ante vuestra merced, para que la vuestra grandeza disponga de mí a su talante"?

„Pani, jestem olbrzym Karakuliambro, władca wyspy Malindrania, którego pokonał niezrównany rycerz Don Kichot z La Manchy, który nakazał mi stanąć przed waszą wielkością, aby wasza wielkość mogła rozporządzić się mną według własnej woli”?

¡Oh, cómo se holgó nuestro buen caballero cuando hubo hecho este discurso, y más cuando halló a quien dar nombre de su dama!

Och, jak ucieszył się nasz dobry rycerz, gdy wygłosił tę mowę, a jeszcze bardziej, gdy znalazł kogoś, komu mógł nadać imię swojej damy!

Y fue, a lo que se cree, que en un lugar cerca del suyo había una moza labradora de muy buen parecer, de quien él un tiempo anduvo enamorado, aunque, según se entiende, ella jamás lo supo, ni le dio cata dello.

I było, jak się uważa, że w miejscu niedaleko jego domu była bardzo ładna dziewczyna, która pracowała na roli, i którą przez jakiś czas był zakochany, chociaż, jak się rozumie, ona nigdy o tym nie wiedziała ani nie zwracała na to uwagi.

Llamábase Aldonza Lorenzo, y a ésta le pareció ser bien darle título de señora de sus pensamientos; y, buscándole nombre que no desdijese mucho del suyo, y que tirase y se encaminase al de princesa y gran señora, vino a llamarla Dulcinea del Toboso, porque era natural del Toboso; nombre, a su parecer, músico y peregrino y significativo, como todos los demás que a él y a sus cosas había puesto.

Nazywała się Aldonza Lorenzo, i wydawało mu się, że warto nadać jej tytuł damy jego myśli; a szukając imienia, które nie byłoby zbyt dalekie od jej własnego, a które prowadziłoby do księżniczki i wielkiej damy, nazwał ją Dulcineą z Toboso, ponieważ pochodziła z Toboso; imię, jak mu się wydawało, muzyczne i pielgrzymskie, a także znaczące, podobnie jak wszystkie inne, które nadał sobie i swoim rzeczom.