Nous étions à l'Étude, quand le Proviseur entra, suivi d'un nouveau habillé en bourgeois et d'un garçon de classe qui portait un grand pupitre. Ceux qui dormaient se réveillèrent, et chacun se leva comme surpris dans son travail.

Byliśmy w sali, gdy wszedł dyrektor, a za nim nowy uczeń w cywilnych ubraniach oraz chłopiec z klasy, który niósł duże biurko. Ci, którzy spali, obudzili się, a wszyscy inni podnieśli się ze zdziwieniem, by kontynuować pracę.

Le Proviseur nous fit signe de nous rasseoir; puis, se tournant vers le maître d'études:

Dyrektor dał nam znak, by usiąść, po czym zwrócił się do nauczyciela:

— Monsieur Roger, lui dit-il à demi-voix, voici un élève que je vous recommande, il entre en cinquième. Si son travail et sa conduite sont méritoires, il passera dans les grands, où l'appelle son âge.

– Panie Rogerze – powiedział półgłosem – oto uczeń, którego panu polecam. Przechodzi do piątej klasy. Jeśli jego praca i zachowanie będą godne pochwały, przejdzie do klasy starszej, do której należy ze względu na swój wiek.

Resté dans l'angle, derrière la porte, si bien qu'on l'apercevait à peine, le nouveau était un gars de la campagne, d'une quinzaine d'années environ, et plus haut de taille qu'aucun de nous tous.

Nowy uczeń, który stał w kącie za drzwiami i był ledwo widoczny, był chłopcem ze wsi, miał około piętnastu lat i był wyższy od nas wszystkich.

Il avait les cheveux coupés droit sur le front, comme un chantre de village, l'air raisonnable et fort embarrassé.

Jego włosy były przycięte prosto na czubku głowy, jak u wiejskiego śpiewaka, a on sam wyglądał na rozsądnego i bardzo skrępowanego.

Quoiqu'il ne fût pas large des épaules, son habit-veste de drap vert à boutons noirs devait le gêner aux entournures et laissait voir, par la fente des parements, des poignets rouges habitués à être nus.

Chociaż nie miał szerokich ramion, to jego zielony płaszcz z czarnymi guzikami musiał mu przeszkadzać w ruchach i przez szczeliny w obrębach widać było czerwone mankiety, do których przyzwyczajony był bez rękawów.

Ses jambes, en bas bleus, sortaient d'un pantalon jaunâtre très tiré par les bretelles.

Jego nogi w niebieskich skarpetkach wystawały z bardzo ciasnych, żółtawych spodni.

Il était chaussé de souliers forts, mal cirés, garnis de clous.

Miał na sobie solidne buty, słabo wypolerowane i z gwoździami.

On commença la récitation des leçons. Il les écouta de toutes ses oreilles, attentif comme au sermon, n'osant même croiser les cuisses, ni s'appuyer sur le coude, et, à deux heures, quand la cloche sonna, le maître d'études fut obligé de l'avertir, pour qu'il se mît avec nous dans les rangs.

Zaczęliśmy recytować lekcje. Słuchał ich uważnie, jak na kazaniu, nie śmiał nawet założyć nogi na nogę ani oprzeć się na łokciu, a kiedy o drugiej zadzwonił dzwonek, nauczyciel musiał go upomnieć, by dołączył do nas w szeregu.

Nous avions l'habitude, en entrant en classe, de jeter nos casquettes par terre, afin d'avoir ensuite nos mains plus libres; il fallait, dès le seuil de la porte, les lancer sous le banc, de façon à frapper contre la muraille en faisant beaucoup de poussière; c'était là le genre.

Gdy wchodziliśmy do klasy, mieliśmy zwyczaj rzucać czapki na podłogę, by mieć wolne ręce. Trzeba było rzucić je pod ławkę przy wejściu, tak by uderzyły o ścianę i zrobiły dużo hałasu – taka była nasza maniera.

Mais, soit qu'il n'eût pas remarqué cette manoeuvre ou qu'il n'eut osé s'y soumettre, la prière était finie que le nouveau tenait encore sa casquette sur ses deux genoux.

Ale ten nowy uczeń, czy też nie zauważył tego zwyczaju, czy nie miał odwagi, by się do niego dostosować, jeszcze po modlitwie trzymał czapkę na kolanach.

C'était une de ces coiffures d'ordre composite, où l'on retrouve les éléments du bonnet à poil, du chapska, du chapeau rond, de la casquette de loutre et du bonnet de coton, une de ces pauvres choses, enfin, dont la laideur muette a des profondeurs d'expression comme le visage d'un imbécile.

Była to jedna z tych skomplikowanych czapek, w której można dostrzec elementy czapki z futrem, czapki żydowskiej, czapki okrągłej i czapki z futra, jedna z tych nędznych rzeczy, których bezmyślna brzydota ma tak głęboką ekspresję, jak twarz głupca.

Ovoïde et renflée de baleines, elle commençait par trois boudins circulaires; puis s'alternaient, séparés par une bande rouge, des losanges de velours et de poils de lapin;

Owalna i wypełniona foczkami, zaczynała się od trzech okrągłych kulek, a potem naprzemiennie, oddzielone czerwonym paskiem, kwadraty z aksamitu i króliczego futra.

venait ensuite une façon de sac qui se terminait par un polygone cartonné, couvert d'une broderie en soutache compliquée, et d'où pendait, au bout d'un long cordon trop mince, un petit croisillon de fils d'or, en manière de gland.

Następnie był rodzaj worka, kończący się wielokątem z kartonu, pokrytym skomplikowanym haftem i z małym złotym frędzlem na końcu długiego, zbyt cienkiego sznurka.

Elle était neuve; la visière brillait.

Była nowa; daszek błyszczał.

— Levez-vous, dit le professeur.

– Wstań – powiedział nauczyciel.

Il se leva; sa casquette tomba. Toute la classe se mit à rire.

Wstał; jego czapka spadła. Cała klasa zaczęła się śmiać.

Il se baissa pour la reprendre. Un voisin la fit tomber d'un coup de coude, il la ramassa encore une fois.

Schylił się, by ją podnieść. Sąsiad zrzucił ją łokciem, a on podniósł ją jeszcze raz.

— Débarrassez-vous donc de votre casque, dit le professeur, qui était un homme d'esprit.

– Pozbądź się więc swojej czapki – powiedział nauczyciel, który był człowiekiem o dowcipnym umyśle.

Il y eut un rire éclatant des écoliers qui décontenança le pauvre garçon, si bien qu'il ne savait s'il fallait garder sa casquette à la main, la laisser par terre ou la mettre sur sa tête. Il se rassit et la posa sur ses genoux.

Rozległ się głośny śmiech uczniów, co zbiło z tropu biednego chłopca, który nie wiedział, czy trzymać czapkę w ręce, czy zostawić na podłożu, czy założyć na głowę. Usiadł i położył ją na kolanach.

— Levez-vous, reprit le professeur, et dites-moi votre nom.

– Wstań – powtórzył nauczyciel – i powiedz mi swoje imię.

Le nouveau articula, d'une voix bredouillante, un nom inintelligible.

Nowy uczeń wymawiał niezrozumiałe słowa, jąkając się.

— Répétez!

– Powtórz!

Le même bredouillement de syllabes se fit entendre, couvert par les huées de la classe.

Ponownie słychać było jąkanie się i śmiech całej klasy.

— Plus haut! cria le maître, plus haut!

– Głośniej! – krzyknął nauczyciel. – Głośniej!

Le nouveau, prenant alors une résolution extrême, ouvrit une bouche démesurée et lança à pleins poumons, comme pour appeler quelqu'un, ce mot: Charbovari.

Tymczasem nowy uczeń podjął desperacką decyzję, otworzył usta na okrągło i krzyknął pełną piersią, jakby kogoś wzywał: „Charbovari!”

Ce fut un vacarme qui s'élança d'un bond, monta en crescendo, avec des éclats de voix aigus (on hurlait, on aboyait, on trépignait, on répétait: Charbovari! Charbovari!),

Nagle rozległ się ogromny hałas, który wzrastał i stawał się coraz głośniejszy, aż ludzie zaczęli krzyczeć, wyć, tupać i powtarzać: „Charbovari! Charbovari!”

puis qui roula en notes isolées, se calmant à grand-peine, et parfois qui reprenait tout à coup sur la ligne d'un banc où saillissait encore çà et là, comme un pétard mal éteint, quelque rire étouffé.

Potem hałas ucichł, a czasem nagle ożywał na jakiejś ławce, gdzie jeszcze tu i ówdzie słychać było stłumiony śmiech.

Cependant, sous la pluie des pensums, l'ordre peu à peu se rétablit dans la classe, et le professeur, parvenu à saisir le nom de Charles Bovary, se l'étant fait dicter, épeler et relire, commanda tout de suite au pauvre diable d'aller s'asseoir sur le banc de paresse, au pied de la chaire.

Jednak pod gradobiciem karykatur w klasie w końcu zapanował porządek, a nauczyciel, po tym jak udało mu się ustalić imię Charles Bovary i sprawdzić je kilka razy, nakazał biednemu chłopcu usiąść na ławce dla leniwców u stóp katedry.

Il se mit en mouvement, mais, avant de partir, hésita.

Chłopiec ruszył w stronę ławki, ale zanim odszedł, zawahał się.

— Que cherchez-vous? demanda le professeur.

– Czego szukasz? – zapytał nauczyciel.

— Ma cas... fit timidement le nouveau, promenant autour de lui des regards inquiets.

– Mojego pudełka... – szepnął nieśmiało nowy uczeń, rozglądając się nerwowo.

— Cinq cents vers à toute la classe!

– Pięćset wierszy dla całej klasy!

exclamé d'une voix furieuse, arrêta, comme le Quos ego, une bourrasque nouvelle. —

– krzyknął wściekłym głosem, zatrzymując nagle burzę, jak to robi Quos ego.

Restez donc tranquilles! continuait le professeur indigné, et s'essuyant le front avec son mouchoir qu'il venait de prendre dans sa toque: Quant à vous, le nouveau, vous me copierez vingt fois le verbe ridiculus sum.

– Uciszycie się wreszcie! – kontynuował oburzony nauczyciel, wycierając czoło chustką, którą wyciągnął z czapki. – A ty, nowy uczeń, dwadzieścia razy przepiszesz sobie czasownik „ridiculus sum”.

Puis, d'une voix plus douce:

Potem jego głos stał się łagodniejszy:

— Eh! vous la retrouverez, votre casquette; on ne vous l'a pas volée!

– Hej! Znajdziesz swój kapelusz; nikt ci go nie ukradł!

Tout reprit son calme.

Wszystko wróciło do normy.

Les têtes se courbèrent sur les cartons, et le nouveau resta pendant deux heures dans une tenue exemplaire, quoiqu'il y eût bien, de temps à autre, quelque boulette de papier lancée d'un bec de plume qui vînt s'éclabousser sur sa figure.

Uczniowie pochylili się nad zeszytami, a nowy uczeń przez dwie godziny zachowywał się wzorowo, choć co jakiś czas papierowa kulka rzucona z pióra trafiła go w twarz.

Mais il s'essuyait avec la main, et demeurait immobile, les yeux baissés.

Jednak on tylko się otrzepywał i pozostawał w bezruchu, ze spuszczonymi oczami.

Le soir, à l'Étude, il tira ses bouts de manches de son pupitre, mit en ordre ses petites affaires, régla soigneusement son papier.

Wieczorem podczas lekcji wyciągnął z piórnika rękawy, uporządkował swoje drobne rzeczy i pieczołowicie przygotował papier do pisania.

Nous le vîmes qui travaillait en conscience, cherchant tous les mots dans le dictionnaire et se donnant beaucoup de mal.

Widzieliśmy, jak sumiennie pracuje, szukając wszystkich słów w słowniku i wkładając wiele wysiłku w to, co robił.

Grâce, sans doute, à cette bonne volonté dont il fit preuve, il dut de ne pas descendre dans la classe inférieure; car, s'il savait passablement ses règles, il n'avait guère d'élégance dans les tournures.

Zapewne dzięki tej dobrej woli uniknął zesłania do klasy niższej, gdyż chociaż dobrze znał zasady ortografii, to jego wyrażenia nie były zbyt poprawne.

C'était le curé de son village qui lui avait commencé le latin, ses parents, par économie, ne l'ayant envoyé au collège que le plus tard possible.

To proboszcz z jego wioski zaczął uczyć go łaciny, a jego rodzice ze względu na oszczędność wysłali go do szkoły dopiero wtedy, gdy to było już konieczne.

Son père, M. Charles-Denis-Bartholomé Bovary, ancien aide- chirurgien-major, compromis, vers 1812, dans des affaires de conscription, et forcé, vers cette époque, de quitter le service, avait alors profité de ses avantages personnels pour saisir au passage une dot de soixante mille francs, qui s'offrait en la fille d'un marchand bonnetier, devenue amoureuse de sa tournure.

Jego ojciec, Charles-Denis-Bartholomé Bovary, były asystent chirurga, uwikłany w sprawy związane z poborem do wojska i zmuszony w okolicach 1812 roku do opuszczenia służby, skorzystał wtedy ze swoich przywilejów, by zdobyć posag w wysokości sześćdziesięciu tysięcy franków od córki krawca, która zakochała się w jego wyglądzie.

Bel homme, hâbleur, faisant sonner haut ses éperons, portant des favoris rejoints aux moustaches, les doigts toujours garnis de bagues et habillé de couleurs voyantes, il avait l'aspect d'un brave, avec l'entrain facile d'un commis voyageur.

Przystojny, pewny siebie, z dzwonzącymi na butach spinkami, z wąsami połączonymi z brodą, zawsze noszący pierścionki i ubrany w jasne kolory, wyglądał jak odważny człowiek o łatwym usposobieniu typowego komisjonariusza podróżnego.

Une fois marié, il vécut deux ou trois ans sur la fortune de sa femme, dînant bien, se levant tard, fumant dans de grandes pipes en porcelaine, ne rentrant le soir qu'après le spectacle et fréquentant les cafés.

Po ślubie przez dwa lub trzy lata żył z fortuną żony, dobrze jadł, późno wstawał, palił w dużych porcelanowych fajkach i wracał do domu po spektaklu oraz często bywał w kawiarniach.

Le beau-père mourut et laissa peu de chose; il en fut indigné, se lança dans la fabrique, y perdit quelque argent, puis se retira dans la campagne, où il voulut faire valoir.

Jego teść zmarł i nie zostawił wiele, co go oburzyło. Zajął się więc produkcją, stracił trochę pieniędzy, a potem wycofał się na wieś, gdzie chciał się przemysłowo rozwinąć.

Mais, comme il ne s'entendait guère plus en culture qu'en indiennes, qu'il montait ses chevaux au lieu de les envoyer au labour, buvait son cidre en bouteilles au lieu de le vendre en barriques, mangeait les plus belles volailles de sa cour et graissait ses souliers de chasse avec le lard de ses cochons, il ne tarda point à s'apercevoir qu'il valait mieux planter là toute spéculation.

Jednakże, ponieważ nie miał większej wiedzy na temat uprawy niż o indyjskich tkaninach, dosiadał koni zamiast wysyłać je do pracy, pił cydru w butelkach zamiast sprzedawać go w beczkach, jadł najlepsze drób ze swojego podwórka i smarował buty myśliwskie smalcem ze świń, szybko zdał sobie sprawę, że lepiej jest porzucić wszelkie spekulacje.

Moyennant deux cents francs par an, il trouva donc à louer dans un village, sur les confins du pays de Caux et de la Picardie, une sorte de logis moitié ferme, moitié maison de maître;

Za dwieście franków rocznie znalazł w wiosce na granicy regionów Caux i Picardia coś w rodzaju domu, w połowie gospodarstwo, a w połowie rezydencja.

et, chagrin, rongé de regrets, accusant le ciel, jaloux contre tout le monde, il s'enferma dès l'âge de quarante-cinq ans, dégoûté des hommes, disait-il, et décidé à vivre en paix.

I tak, zasmucony, przepełniony żalem, obwiniający niebo, zazdrosny o wszystkich, zamknął się w sobie w wieku czterdziestu pięciu lat, zniesmaczony ludźmi, jak to sam mówił, i zdeterminowany, by żyć w spokoju.

Sa femme avait été folle de lui autrefois; elle l'avait aimé avec mille servilités qui l'avaient détaché d'elle encore davantage.

Jego żona była kiedyś szaleńczo zakochana w nim; kochała go z tysiącem służalczości, które jeszcze bardziej go od niej oddalały.

Enjouée jadis, expansive et tout aimante, elle était, en vieillissant, devenue (à la façon du vin éventé qui se tourne en vinaigre) d'humeur difficile, piaillarde, nerveuse.

Niegdyś wesoła, ekspresyjna i kochająca, z wiekiem stała się trudna, marudna i nerwowa, podobnie jak zepsuty wino staje się octem.

Elle avait tant souffert, sans se plaindre, d'abord, quand elle le voyait courir après toutes les gotons de village et que vingt mauvais lieux le lui renvoyaient le soir, blasé et puant l'ivresse!

Cierpiała tak wiele, nie narzekając, gdy widziała go goniącego za wszystkimi wioskowymi dziewczynami i wieczorem wracającym do niej wyczerpanym i śmierdzącym alkoholem!

Puis l'orgueil s'était révolté.

W końcu duma wzięła górę.

Alors elle s'était tue, avalant sa rage dans un stoïcisme muet, qu'elle garda jusqu'à sa mort.

Wtem umilkła, połykając swą złość w milczący stoicyzm, który zachowała aż do śmierci.

Elle était sans cesse en courses, en affaires.

Nieustannie zajmowała się sprawami, interesami.

Elle allait chez les avoués, chez le président, se rappelait l'échéance des billets, obtenait des retards;

Chodziła do prawników, do prezydenta, przypominała o terminach płatności, wynegocjowała odroczenia.

et, à la maison, repassait, cousait, blanchissait, surveillait les ouvriers, soldait les mémoires, tandis que, sans s'inquiéter de rien, Monsieur, continuellement engourdi dans une somnolence boudeuse dont il ne se réveillait que pour lui dire des choses désobligeantes, restait à fumer au coin du feu, en crachant dans les cendres.

A w domu prasowała, szyła, prała, nadzorowała robotników, rozliczała rachunki, podczas gdy on, obojętny na wszystko, nieustannie pogrążony w złośliwej drzemce, która kończyła się jedynie wtedy, gdy miał coś złośliwego do powiedzenia, siedział i palił papierosy przy kominku, plując do ognia.

Quand elle eut un enfant, il le fallut mettre en nourrice.

Gdy urodziło się dziecko, trzeba było oddać je do żłobka.

Rentré chez eux, le marmot fut gâté comme un prince.

Po powrocie do domu dziecko było rozpieszczane jak książę.

Sa mère le nourrissait de confitures; son père le laissait courir sans souliers, et, pour faire le philosophe, disait même qu'il pouvait bien aller tout nu, comme les enfants des bêtes.

Matka karmiła je dżemem, ojciec pozwalał mu biegać boso, a na dowód swej filozoficznej postawy twierdził, że może chodzić nagi, jak dzieci zwierząt.

À l'encontre des tendances maternelles, il avait en tête un certain idéal viril de l'enfance, d'après lequel il tâchait de former son fils, voulant qu'on l'élevât durement, à la spartiate, pour lui faire une bonne constitution.

Wbrew instynktom macierzyńskim miał na myśli pewien męski ideał dzieciństwa, zgodnie z którym starał się wychować syna, chcąc, by był twardy i spartański, aby zyskał dobrą kondycję fizyczną.

Il l'envoyait se coucher sans feu, lui apprenait à boire de grands coups de rhum et à insulter les processions.

Kładł go spać bez ognia, uczył go pić duże ilości rumu i obrażać procesje.

Mais, naturellement paisible, le petit répondait mal à ses efforts.

Jednak spokojna natura dziecka nie reagowała na te wysiłki.

Sa mère le traînait toujours après elle; elle lui découpait des cartons, lui racontait des histoires, s'entretenait avec lui dans des monologues sans fin, pleins de gaietés mélancoliques et de chatteries babillardes.

Matka zawsze go zabierała ze sobą, wycinała mu kartony, opowiadała historie, prowadziła z nim niekończące się monologi pełne melancholijnej radości i beztroskich plotek.

Dans l'isolement de sa vie, elle reporta sur cette tête d'enfant toutes ses vanités éparses, brisées.

W izolacji swego życia przeniosła na tę dziecięcą głowę wszystkie swoje rozproszone, złamane marności.

Elle rêvait de hautes positions, elle le voyait déjà grand, beau, spirituel, établi, dans les ponts et chaussées ou dans la magistrature.

Marzyła o wysokich stanowiskach, wyobrażała sobie go dorosłego, przystojnego, dowcipnego, ugruntowanego w służbie publicznej lub jako sędziego.

Elle lui apprit à lire, et même lui enseigna, sur un vieux piano qu'elle avait, à chanter deux ou trois petites romances.

Nauczyła go czytać, a nawet uczyła go śpiewać dwie lub trzy małe piosenki na starym pianinie, które posiadała.

Mais, à tout cela, M. Bovary, peu soucieux des lettres, disait que ce n'était pas la peine!

Jednakże pan Bovary, nie dbając o naukę, mówił, że to nie jest warte wysiłku!

Auraient-ils jamais de quoi l'entretenir dans les écoles du gouvernement, lui acheter une charge ou un fonds de commerce?

Czy kiedykolwiek będą mieli środki na jego edukację w szkole rządowej, na zakup mu urzędu lub firmy handlowej?

D'ailleurs, avec du toupet, un homme réussit toujours dans le monde.

Ponadto z odrobiną sprytu człowiek zawsze odniesie sukces w świecie.

Madame Bovary se mordait les lèvres, et l'enfant vagabondait dans le village.

Pani Bovary gryzła się w usta, a dziecko wędrowało po wiosce.

Il suivait les laboureurs, et chassait, à coups de motte de terre, les corbeaux qui s'envolaient.

Podążało za rolnikami i odstraszało kruków, rzucając w nie kawałkami ziemi.

Il mangeait des mûres le long des fossés, gardait les dindons avec une gaule, fanait à la moisson, courait dans le bois, jouait à la marelle sous le porche de l'église les jours de pluie, et, aux grandes fêtes, suppliait le bedeau de lui laisser sonner les cloches, pour se pendre de tout son corps à la grande corde et se sentir emporter par elle dans sa volée.

Jadło jagody w rowach, pilnowało indyków za pomocą kija, pomagało przy zbiorach, biegało po lesie, grało w klasy podczas deszczowych dni i podczas wielkich uroczystości błagało kościelnego, by pozwolił mu dzwonić w dzwony, aby móc wspiąć się na dużą linę i dać się unieść w powietrze.

Aussi poussa-t-il comme un chêne. Il acquit de fortes mains, de belles couleurs.

Dlatego rósł jak dąb. Zyskał silne ręce i piękną skórę.

À douze ans, sa mère obtint que l'on commençât ses études.

W wieku dwunastu lat matka zdołała zorganizować dla niego naukę.

On en chargea le curé.

Powierzono to zadanie proboszczowi.

Mais les leçons étaient si courtes et si mal suivies, qu'elles ne pouvaient servir à grand-chose.

Jednak lekcje były tak krótkie i tak słabo prowadzone, że nie przyniosły wielkich korzyści.

C'était aux moments perdus qu'elles se donnaient, dans la sacristie, debout, à la hâte, entre un baptême et un enterrement; ou bien le curé envoyait chercher son élève après l'Angélus, quand il n'avait pas à sortir.

Odbywały się w wolnych chwilach w zakrystii, na stojąco, w pośpiechu, pomiędzy chrztem a pogrzebem; albo proboszcz wysyłał po ucznia po modlitwie Anioł Pański, gdy nie musiał wychodzić.

On montait dans sa chambre, on s'installait: les moucherons et les papillons de nuit tournoyaient autour de la chandelle.

Wchodzili do jego pokoju i zaczynali lekcję: komarzy i nocne motyle fruwały wokół świecy.

Il faisait chaud, l'enfant s'endormait; et le bonhomme, s'assoupissant les mains sur son ventre, ne tardait pas à ronfler, la bouche ouverte.

Było gorąco, dziecko zasypiało, a proboszcz, zasypiając z rękami na brzuchu, wkrótce zaczynał chrapać z otwartymi ustami.

D'autres fois, quand M. le curé, revenant de porter le viatique à quelque malade des environs, apercevait Charles qui polissonnait dans la campagne, il l'appelait, le sermonnait un quart d'heure et profitait de l'occasion pour lui faire conjuguer son verbe au pied d'un arbre.

Innym razem, gdy proboszcz wracał z posługi u chorego w okolicy, dostrzegał Karola bawiącego się na polu i wołał go, pouczał przez kwadrans i korzystał z okazji, by sprawdzić, czy chłopiec potrafi odmieniać czasownik przy drzewie.

La pluie venait les interrompre, ou une connaissance qui passait.

Przerywał im deszcz albo przechodzący znajomy.

Du reste, il était toujours content de lui, disait même que le jeune homme avait beaucoup de mémoire.

Poza tym zawsze był zadowolony z chłopca i mówił nawet, że ma on dobrą pamięć.

Charles ne pouvait en rester là. Madame fut énergique. Honteux, ou fatigué plutôt, Monsieur céda sans résistance, et l'on attendit encore un an que le gamin eût fait sa première communion.

Karol nie mógł się z tym zgodzić. Pani była stanowcza. Proboszcz, zawstydzony lub po prostu zmęczony, poddał się bez oporu i czekano jeszcze rok, aż chłopiec przyjął pierwszą komunię.

Six mois se passèrent encore; et, l'année d'après, Charles fut définitivement envoyé au collège de Rouen, où son père l'amena lui-même, vers la fin d'octobre, à l'époque de la foire Saint- Romain.

Minęło jeszcze sześć miesięcy, a w następnym roku Karol został odesłany do szkoły w Rouen, gdzie jego ojciec przywiózł go pod koniec października, w czasie targów w Saint-Romain.

Il serait maintenant impossible à aucun de nous de se rien rappeler de lui.

Obecnie żaden z nas nie jest w stanie sobie go przypomnieć.

C'était un garçon de tempérament modéré, qui jouait aux récréations, travaillait à l'étude, écoutant en classe, dormant bien au dortoir, mangeant bien au réfectoire.

Był to chłopiec o umiarkowanym usposobieniu, który brał udział w zajęciach rekreacyjnych, pracował w czasie lekcji, słuchał w klasie, dobrze spał w sypialni i dobrze jadł w jadalni.

Il avait pour correspondant un quincaillier en gros de la rue Ganterie, qui le faisait sortir une fois par mois, le dimanche, après que sa boutique était fermée, l'envoyait se promener sur le port à regarder les bateaux, puis le ramenait au collège dès sept heures, avant le souper.

Jego korespondentem był hurtownik artykułów żelaznych z ulicy Ganterie, który zabierał go raz w miesiącu, w niedzielę, po zamknięciu sklepu, na spacer po porcie, by oglądać statki, a potem odprowadzał go do szkoły o siódmej, przed kolacją.

Le soir de chaque jeudi, il écrivait une longue lettre à sa mère, avec de l'encre rouge et trois pains à cacheter; puis il repassait ses cahiers d'histoire, ou bien lisait un vieux volume d'Anacharsis qui traînait dans l'étude.

W każdy czwartek wieczorem pisał długi list do matki, używając czerwonego atramentu i trzech kopert, a potem sprawdzał swoje zeszyty z historii albo czytał stary tom Anacharsisa, który leżał w bibliotece.

En promenade, il causait avec le domestique, qui était de la campagne comme lui.

Podczas spacerów rozmawiał z służącym, który pochodził z wiejskiego obszaru, tak jak on sam.

À force de s'appliquer, il se maintint toujours vers le milieu de la classe; une fois même, il gagna un premier accessit d'histoire naturelle.

Dzięki wytrwałości utrzymywał się w środku klasy; raz nawet zdobył drugą nagrodę w konkursie z dziedziny historii naturalnej.

Mais à la fin de sa troisième, ses parents le retirèrent du collège pour lui faire étudier la médecine, persuadés qu'il pourrait se pousser seul jusqu'au baccalauréat.

Jednak pod koniec trzeciej klasy rodzice wycofali go ze szkoły, by uczył się medycyny, przekonani, że poradzi sobie samodzielnie aż do matury.

Sa mère lui choisit une chambre, au quatrième, sur l'Eau-de-Robec, chez un teinturier de sa connaissance:

Jego matka wybrała mu pokój na czwartym piętrze przy ulicy Eau-de-Robec, u znajomego farbiarza.

Elle conclut les arrangements pour sa pension, se procura des meubles, une table et deux chaises, fit venir de chez elle un vieux lit en merisier, et acheta de plus un petit poêle en fonte, avec la provision de bois qui devait chauffer son pauvre enfant.

Załatwiła mu wyżywienie, kupiła meble, stół i dwa krzesła, a także stary łóżeczek z drewna jabłoniowego z własnego domu i mały piec żelazny wraz z zapasem drewna, które miało ogrzewać jego biedne dziecko.

Puis elle partit au bout de la semaine, après mille recommandations de se bien conduire, maintenant qu'il allait être abandonné à lui-même.

Następnie wyjechała po tygodniu, po tysiącu napomnień, by dobrze się zachowywał, teraz gdy został pozostawiony sam sobie.

Le programme des cours, qu'il lut sur l'affiche, lui fit un effet d'étourdissement:

Program zajęć, który przeczytał na plakacie, wydał mu się przytłaczający:

cours d'anatomie, cours de pathologie, cours de physiologie, cours de pharmacie, cours de chimie, et de botanique, et de clinique, et de thérapeutique, sans compter l'hygiène ni la matière médicale, tous noms dont il ignorait les étymologies et qui étaient comme autant de portes de sanctuaires pleins d'augustes ténèbres.

kursy anatomii, patologii, fizjologii, farmacji, chemii i botaniki, a także kliniki i terapeutyki, nie wspominając o higienie i materiałach medycznych – wszystkie te nazwy, których etymologii nie znał, były jak bramy do świątyń pełnych świętej ciemności.

Il n'y comprit rien; il avait beau écouter, il ne saisissait pas.

Niczego nie zrozumiał; choć słuchał uważnie, nie był w stanie pojąć tego, o czym mówiono.

Il travaillait pourtant, il avait des cahiers reliés, il suivait tous les cours; il ne perdait pas une seule visite.

Jednak pracował, miał zeszyty, uczęszczał na wszystkie zajęcia i nie opuścił ani jednej wizyty.

Il accomplissait sa petite tâche quotidienne à la manière du cheval de manège, qui tourne en place les yeux bandés, ignorant de la besogne qu'il broie.

Wypełniał swoje małe codzienne zadania niczym koń na karuzeli, który kręci się w kółko z zawiązanymi oczami, nieświadomy tego, co robi.

Pour lui épargner de la dépense, sa mère lui envoyait chaque semaine, par le messager, un morceau de veau cuit au four, avec quoi il déjeunait le matin; quand il était rentré de l'hôpital, tout en battant la semelle contre le mur.

Aby zaoszczędzić mu pieniądze, matka co tydzień wysyłała mu przez posłańca kawałek pieczonego cielaka, którym jadał na śniadanie, gdy wracał do domu z szpitala, stukając obcasami o ścianę.

Ensuite il fallait courir aux leçons, à l'amphithéâtre, à l'hospice, et revenir chez lui, à travers toutes les rues.

Potem musiał udać się na zajęcia, do amfiteatru, do szpitala i wrócić do domu, przemierzając wszystkie ulice.

Le soir, après le maigre dîner de son propriétaire, il remontait à sa chambre et se remettait au travail, dans ses habits mouillés qui fumaient sur son corps, devant le poêle rougi.

Wieczorem, po skromnym obiedzie u gospodarza, wracał do swojego pokoju i zabierał się do pracy w mokrych ubraniach, które parowały na jego ciele, przed nagrzanym piecem.

Dans les beaux soirs d'été; à l'heure où les rues tièdes sont vides, quand les servantes, jouent au volant sur le seuil des portes, il ouvrait sa fenêtre et s'accoudait.

W piękne letnie wieczory, gdy ciepłe ulice są puste, a służące bawią się w kręgle na progach drzwi, otwierał okno i opierał się o parapet.

La rivière, qui fait de ce quartier de Rouen comme une ignoble petite Venise, coulait en bas, sous lui, jaune, violette ou bleue, entre ses ponts et ses grilles.

Rzeka, która sprawia, że ta dzielnica Rouen przypomina małą, ohydną Wenecję, płynęła pod nim żółta, fioletowa lub niebieska, pomiędzy mostami i kratami.

Des ouvriers, accroupis au bord, lavaient leurs bras dans l'eau.

Robotnicy, siedzący na brzegu, myli sobie ręce w wodzie.

Sur des perches partant du haut des greniers, des écheveaux de coton séchaient à l'air.

Na kłodach wystających z okien strychów schły na powietrzu motki bawełny.

En face, au-delà des toits, le grand ciel pur s'étendait, avec le soleil rouge se couchant.

Po drugiej stronie, ponad dachami, rozciągało się wielkie, czyste niebo, a słońce zachodziło w czerwieni.

Qu'il devait faire bon là-bas!

Jakże musiało być tam pięknie!

Quelle fraîcheur sous la hêtraie!

Jakże orzeźwiająco pod dębami!

Et il ouvrait les narines pour aspirer les bonnes odeurs de la campagne, qui ne venaient pas jusqu'à lui.

I otwierał nozdrza, wdychając przyjemne zapachy wsi, które nie docierały do niego.

Il maigrit, sa taille s'allongea, et sa figure prit une sorte d'expression dolente qui la rendit presque intéressante.

Szedł na chudo, jego sylwetka wydłużyła się, a twarz nabrała jakiegoś smutnego wyrazu, który czynił go niemal interesującym.

Naturellement, par nonchalance; il en vint à se délier de toutes les résolutions qu'il s'était faites. Une fois, il manqua la visite, le lendemain son cours, et, savourant la paresse, peu à peu, n'y retourna plus.

Oczywiście z powodu nonszalancji; zaczął odstępować od wszystkich postanowień, które sobie założył. Pewnego razu nie przyszedł na wizytę, a następnego dnia na wykład, a potem, delektując się lenistwem, przestał w ogóle przychodzić.

Il prit l'habitude du cabaret, avec la passion des dominos.

Nabrał nawyku chodzenia do baru i zamiłowania do gry w domino.

S'enfermer chaque soir dans un sale appartement public, pour y taper sur des tables de marbre de petits os de mouton marqués de points noirs, lui semblait un acte précieux de sa liberté, qui le rehaussait d'estime vis-à-vis de lui-même.

Zamykanie się co wieczór w brudnym lokalu, by na marmurowych stołach grać w kości z czarnymi kropkami, wydawało mu się cennym przejawem wolności, który podnosił jego samoocenę.

C'était comme l'initiation au monde, l'accès des plaisirs défendus; et, en entrant, il posait la main sur le bouton de la porte avec une joie presque sensuelle.

To było jak inicjacja do świata, dostęp do zakazanych przyjemności; a wchodząc do środka, niemal czuł na klamce drzwi przyjemność zmysłową.

Alors, beaucoup de choses comprimées en lui, se dilatèrent; il apprit par coeur des couplets qu'il chantait aux bienvenues, s'enthousiasma pour Béranger, sut faire du punch et connut enfin l'amour.

Wtedy wiele rzeczy, które były w nim stłumione, wyszło na powierzchnię; nauczył się na pamięć piosenek, które śpiewał na przyjęciach, zachwycił się twórczością Bérangera, nauczył się robić poncz i wreszcie poznał miłość.

Grâce à ces travaux préparatoires, il échoua complètement à son examen d'officier de santé. On l'attendait le soir même à la maison pour fêter son succès.

Z powodu tych przygotowań całkowicie nie zdał egzaminu na funkcjonariusza służby zdrowia. Tego samego wieczoru wszyscy czekali na niego w domu, by świętować jego sukces.

Il partit à pied et s'arrêta vers l'entrée du village, où il fit demander sa mère, lui conta tout.

Wyszedł pieszo i zatrzymał się przy wejściu do wioski, gdzie wezwał matkę i opowiedział jej wszystko.

Elle l'excusa, rejetant l'échec sur l'injustice des examinateurs, et le raffermit un peu, se chargeant d'arranger les choses.

Matka wybaczyła mu, zrzucając winę na karierę nieuczciwych egzaminatorów, i nieco go ożywiła, obiecując, że wszystko naprawi.

Cinq ans plus tard seulement, M. Bovary connut la vérité; elle était vieille, il l'accepta, ne pouvant d'ailleurs supposer qu'un homme issu de lui fût un sot.

Jednak dopiero pięć lat później pan Bovary dowiedział się prawdy; matka była już wtedy w podeszłym wieku, a on zaakceptował to, nie mogąc przypuszczać, że jego syn mógłby być głupcem.

Charles se remit donc au travail et prépara sans discontinuer les matières de son examen, dont il apprit d'avance toutes les questions par coeur. Il fut reçu avec une assez bonne note. Quel beau jour pour sa mère! On donna un grand dîner.

Charles więc zabrał się do pracy i nieustannie przygotowywał się do egzaminu, ucząc się na pamięć wszystkich pytań. Zdał go z dobrym wynikiem. To był wspaniały dzień dla jego matki! Zorganizowano wielką kolację.

Où irait-il exercer son art? À Tostes. Il n'y avait là qu'un vieux médecin. Depuis longtemps madame Bovary guettait sa mort, et le bonhomme n'avait point encore plié bagage, que Charles était installé en face, comme son successeur.

Gdzie będzie wykonywał swój zawód? W Tostes, gdzie był tylko jeden stary lekarz. Pani Bovary od dawna czekała na jego śmierć, a on wciąż nie wyjechał, kiedy Charles zajął jego miejsce jako następca.

Mais ce n'était pas tout que d'avoir élevé son fils, de lui avoir fait apprendre la médecine et découvert Tostes pour l'exercer: il lui fallait une femme. Elle lui en trouva une: la veuve d'un huissier de Dieppe, qui avait quarante-cinq ans et douze cents livres de rente.

Ale to nie wszystko – wychowanie syna, nauka medycyny i odkrycie Tostes nie wystarczyły: potrzebował żony. Znalazła mu ją: wdowę po komorniku z Dieppe, która miała czterdzieści pięć lat i dwanaście tysięcy franków renty.

Quoiqu'elle fût laide, sèche comme un cotret, et bourgeonnée comme un printemps, certes madame Dubuc ne manquait pas de partis à choisir.

Chociaż była brzydka, sucha jak kij i wysadzana jak wiosna, madame Dubuc z pewnością miała wiele zalotników do wyboru.

Pour arriver à ses fins, la mère Bovary fut obligée de les évincer tous, et elle déjoua même fort habilement les intrigues d'un charcutier qui était soutenu par les prêtres.

Aby osiągnąć swój cel, matka Bovary musiała odrzucić ich wszystkich i sprytnie udaremnić intrygi rzeźnika, wspieranego przez księży.

Charles avait entrevu dans le mariage l'avènement d'une condition meilleure, imaginant qu'il serait plus libre et pourrait disposer de sa personne et de son argent.

Charles dostrzegł w małżeństwie szansę na lepszą przyszłość, myśląc, że będzie bardziej wolny i będzie mógł rozporządzać swoją osobą i pieniędzmi według własnej woli.

Mais sa femme fut le maître; il devait devant le monde dire ceci, ne pas dire cela, faire maigre tous les vendredis, s'habiller comme elle l'entendait, harceler par son ordre les clients qui ne payaient pas.

Jednak to jego żona była prawdziwym władcą; musiał mówić to, a nie inaczej, przed światem, jeść skromnie w każdy piątek, ubierać się tak, jak chciała, i nękanie klientów, którzy nie płacili.

Elle décachetait ses lettres, épiait ses démarches, et l'écoutait, à travers la cloison, donner ses consultations dans son cabinet, quand il y avait des femmes.

Otwierała jego listy, szpiegowała jego działania i słuchała przez ścianę, gdy udzielał konsultacji w swoim gabinecie, gdy były tam kobiety.

Il lui fallait son chocolat tous les matins, des égards à n'en plus finir.

Potrzebował swojej czekolady każdego ranka i nieustannych uwag.

Elle se plaignait sans cesse de ses nerfs, de sa poitrine, de ses humeurs.

Nieustannie narzekała na swoje nerwy, klatkę piersiową i zły humor.

Le bruit des pas lui faisait mal; on s'en allait, la solitude lui devenait odieuse; revenait-on près d'elle, c'était pour la voir mourir, sans doute.

Dźwięk kroków przyprawiał ją o ból; gdy ktoś wychodził, samotność stawała się dla niej nie do zniesienia; a gdy ktoś wracał, to zapewne po to, by zobaczyć, jak umiera.

Le soir, quand Charles rentrait, elle sortait de dessous ses draps ses longs bras maigres, les lui passait autour du cou, et, l'ayant fait asseoir au bord du lit, se mettait à lui parler de ses chagrins: il l'oubliait, il en aimait une autre!

Wieczorem, gdy Charles wracał do domu, wyciągała spod kołdry swoje długie, chude ramiona, otulała go nimi i, posadziawszy go na skraju łóżka, zaczynała opowiadać mu o swoich smutkach: on o niej zapomniał, kochał kogoś innego!

On lui avait bien dit qu'elle serait malheureuse; et elle finissait en lui demandant quelque sirop pour sa santé et un peu plus d'amour.

Ostrzegano ją, że będzie nieszczęśliwa, a ona kończyła, prosząc o jakieś syropy na poprawę zdrowia i o więcej miłości.